لایەنێكی قورئان كە كەمترین تیشكی زانستیی خراوەتە سەر و لە بیری ئیسلامیی نوێیشدا توشی زۆرترین تەم‌ومژاویكردن (تعتیم) بوەتەوە، ئەو لایەنەیە كە دەكرێت پێی بڵێین (كۆسمۆگۆنیا) ی قورئان یان (تیۆریی خەلق) لە قورئاندا، واتە باسی پەیدابونی بونەوەر و گەردون یان ـ بە گوزارشی ئایینی ـ (خولقاندنی بونەوەر)، كە بۆ هەمو ئایینێك بناغەی باوەڕە و بابەتی گرنگترین و بناغەییترین ئەفسانەی ئایینەكانە و لە هەمان كاتدا بابەتی سەرەكیی فەلسەفەی كلاسیك و ئامانجێكی سەرەكیی زانست بەتایبەتی گەردونناسیە.
دەمێكە بە نیازی لێكۆڵینەوەیەكم لەسەر وێنەی گەردون لە قورئاندا و (گەردونناسیی قورئان)، بە ناوی (كۆسمۆلۆجیای قورئان) و ناوبەناو كاریشم تێدا كردوە، بەڵام هێشتا توێژینەوەیەكی پڕاوپڕم لەسەر نەنوسیوە، هەرچەند كەرەستەكەم دەمێكە ئامادەیە..
بابەتەكە بەو شێوەیەی نەخشەم بۆ كێشاوە سێ بەشە بەپێی بەشەكانی كۆسمۆلۆجیا (گەردونناسی):
1. (كۆسمۆگۆنیا) ی قورئان، واتە باسی (پەیدابون) و هاتنەكایەی گەردون و بنچینەی بونەوەر. وشەی (كۆسمۆگۆنیا) Cosmogony لە (كۆسمۆگۆنیا) κοσμογονία ی گریكیەوە هاتوە، كە ئەمەش لە بنەڕەتدا دو بەشە: ا. (كۆسمۆس) κόσμος واتە بونەوەر (گەردون)، ب. (گۆنۆس) γόνος واتە دروستبون، یان ڕیشەیەك بە شێوەی (گیگنۆمای) γίγνομαι یان (گێگۆنا) γέγονα، كە ئەم ڕیشەیە بە واتای (لەدایكبون) و (هاتنەبون) ـە. بەم شێوەیەش زاراوەكە واتە (هاتنەبونی گەردون).
بێ گومان لە قورئاندا (كۆسمۆگۆنیا) یەكی تەواو هەیە و قورئان تیۆرییەكی خەلقی تایبەت بە خۆی هەیە، بەڵام كێشەكەی ئەوەیە دەقەكە لە هیچ شوێنێكدا بەیەكبینەیی و تێروتەسەلی لێی نەدواوە و بە یەك شێوەی یەكگرتو و لە یەك شوێندا داینەڕشتوە، بەڵكو بە پەرت‌وبڵاوی و لێرەولەوێ بە ئاماژەی كورتبڕ و هەر جارەی بە بایەخدان بە لایەنێكی بابەتەكە باسی دروستبونی گەردون و خولقاندنی لەلایەن خواوەندەوە دەكات و كۆسمۆگۆنیای خۆی دادەڕێژێت، ئەمەش وای كردوە قورئان وەكو تەوڕات (كتێبی خولقاندن) نەبێت و لە یەك شوێندا بەیەكبینەیی (تیۆریی خەلق) ی خۆی ڕون نەكاتەوە، و ئەمەش سەر بكێشێت بۆ ئەوەی وێنەكە لە قورئاندا ڕۆشن نەبێت و ئاماژەی جیاواز و ناهەماهەنگی هەبێت بۆ بابەتەكە كە پێویستیی بە یەكخستن هەیە..
هەر بۆیەش تا ئێستا كۆسمۆگۆنیای قورئان ـ لای پسپۆڕانی نوێی بەراوردی ئایینەكان نەبێت ـ ڕون نیە و تیشكی پێویستی نەخراوەتە سەر و تا ڕادەیەكی زۆر پشتگوێ خراوە، بەتایبەتی لە خودی بیری ئیسلامیدا و لای بیرمەند و توێژەرە موسوڵمانەكان خۆیان.. بۆیە تا ئێستا هیچیان نەیانتوانیوە یەك تیۆریی یەكگرتو و پێكەوەبەسراوی خەلق لە ئاماژەكانی قورئان گەڵاڵە بكەن، و دەتوانم بڵێم هەر نەچون بەلای ئەو بابەتەدا و ئەو بیرەیان نەكردوەتەوە، ئەوەش ـ سەرباری پەرت‌وبڵاوی ئاماژە قورئانیەكان سەبارەت بە بابەتەكە ـ چەند هۆكارێكی هەیە: لەوانە ئەوەیە ڕەگەزەكانی كۆسمۆگۆنیای قورئان پەیوەندیی ڕاستەوخۆیان بە كۆسمۆلۆجیا و كۆسمۆگۆنیای كلاسیك و ئەفسانەكان و ئایینە كۆنەكانەوە هەیە و خزمایەتییان لەگەڵا زانستی نوێ نیە، لەبەر ئەوە بابەتەكە بۆ بیری ئیسلامیی نوێ زۆر هەستیارە و بیرمەند و توێژەرە ئیسلامیەكان خۆیان لە قەرەی نادەن، بۆ نمونە یەكەم بڕگەی كۆسمۆگۆنیا قورئانیەكە بریتیە لە (بونی ئاو پێش خەلقی ئاسمان و زەوی) كە ئەمە بیرۆكەیەی قورئانیی هاوبەشە لەگەڵا ئەفسانەكان و بەتەواوی نامۆیە بە گەردونناسیی نوێ.. بۆیە بیرمەندێكی ئیسلامیی هاوچەرخ ناتوانێت باس لە ئاوێك بكات پێش دروستبونی گەردون لە كاتێكدا ئەو گەردونی قورئان بە هەمان گەردونی گەردونناسیی نوێ بەراورد و ڕاڤە دەكات.. كێ دەتوانێت باس لە گەردیلەی هایدرۆجێنیش بكات پێش دروستبونی گەردون چ جای ئاو؟!! بەڵكو ناكرێت باس لە بونی گەردیلەیەك بەڵكو ئێلیكترۆن و تەنۆلكە بچوكەكانی تریش بكرێت! بەڵكو ناكرێت باس لە بونی كات و شوێنیش بكرێت پێش دروستبونی گەردون.
لەبەر ئەوانە نوسەرە ئیسلامیەكان ناچن بەلای باسی ئەم (ئاو) ەدا كە بەپێی دەقی قورئان پێش (گەردونی قورئان) واتە پێش (ئاسمان و زەوی) هەبوە و بنەڕەتی خەلقی ئەو گەردونەیشە. هەر بۆیە بەتەواوی خۆیان بێئاگا دەكەن لەو دەقە قورئانیەی باسی ئەو ئاوە دەكات [واتە ئایەتی: "وكان عرشه علی الما‌ء " (هود: 7)] و ئەگەریش ڕوبەڕو بكرێنەوە لەگەڵا پرسیاری ئەو بابەتە ئاڵۆزەدا بەوە خۆیان لە بوار دەپەڕێننەوە كە ئەو دەقە دەقێكی ئاڵۆزاو (متشابه) و باسی باوەڕێكی میتافیزیایی (غیبی) دەكات بەو پێیە دەقەكە باس لە (عەرش) دەكات! كە لە قورئاندا بەدواداچونی ئەم دەقە قورئانیە ئاڵۆزاوانە بە نیشانەی لاوازیی باوەڕ و بونی گومان و مەبەستی خراپ دانراوە (ال عمران: 3). بە هەمان شێوە بیرۆكەی (ئاسمان و زەویی یەكپارچە) و ئینجا جیاكردنەوەی ئەو یەكپارچەیە بۆ دو پارچەی (ئاسمان) و (زەوی) ـ لە قورئاندا؛ بە هەمان شێوە بیری ئیسلامیی نوێ بەتەواوی خۆی لـێ بێئاگا دەكات و تەم‌ومژاوییشی دەكات و بەڵكو دەیگۆڕێت و لە ڕێگەی لێكدانەوەیەكی بەناو زانستیەوە بۆ دەقەكە كۆتایی پێ دەهێنێت و بیرۆكەیەكی زانستیی نوێ دەخاتە جێگەی كە بریتیە لە تیۆریی (تەقینەوەی گەورە).
بەم شێوەیە بیری ئیسلامیی نوێ زۆربەی ئاماژە قورئانیەكانی تایبەت بە كۆسمۆگۆنیا قورئانیەكە پشتگوێ دەخات و تەم‌ومژاوییان دەكات و بەڵكو دەیانگۆڕێت و دەقەكە دەكات بە تەنها قاڵبێك كە نوسەرە ئیسلامیەكان خۆیان بە بیرۆكەیەكی تازە پڕی دەكەنەوە. ئەمەش هۆكارەكەی ـ وەكو وتم ـ دەگەڕێتەوە بۆ پەرت‌وبڵاوی ئاماژە و ڕونكردنەوە قورئانیەكان و ئینجا نامۆیی كۆسمۆگۆنیا قورئانیەكە بە بیری نوێ و زانستی نوێ، ئینجا میتۆدی باوەڕدارانەش میتۆدی بێلایەنانە نیە و ئەوەی بەو میتۆدە ڕاڤەی دەقی ئایینی دەكات ناتوانێت خۆی لە بیرۆكەی دەقەكە سەربەخۆ بكات و واتایەك لە دەقەكە چاوەڕێ بكات كە خۆی باوەڕی پێی نەبێت بۆیە دەكەوێتە تێكەڵكردنی فەزای دەقەكە لەگەڵا فەزای فیكریی خۆی و ئەوەی خۆی بیری لـێ دەكاتەوە دەیسەپێنێت بەسەر دەقەكەشدا و دەقەكە دەكاتە قاڵبێك و هەڵگرێك بۆ بیرۆكەی نوێی خۆی.
2. (كۆسمۆگرافیا) ی قورئان، واتە وەسفی گەردون و باسی دیمەنەكانی سیستەمە گەردونیەكەی ئێستا. ئەو ئاماژانەی قورئان كە دەچنە ئەم خانەیەوە وەسفی ڕواڵەتی دیمەنەكانی گەردون و بونەوەر دەكەن، ئەویش تەنها ئەو بونەوەرەی كە مرۆڤ دەیبینێت و لە چاوی مرۆڤەوە دیارە، ئەمەش ژینگەی مرۆڤ و ئەوەی لەو ژینگەیەوە دیارە دەگرێتەوە. زۆربەی ئاماژە قورئانیەكانی بواری كۆسمۆلۆجیا لەم بابەتەن، كە قورئان بە ناونیشانی نیشانەكانی خۆا و شوێنەوارەكانی دەسەڵاتی خوا ئاماژە بۆ دیاردە سروشتیەكان و سیستەمە گەردونیەكە دەكات.
3. (كۆتاییهاتنی گەردون) لە قورئاندا، یان (ئێسكاتۆلۆجیا) (أخرویات) ی قورئان. واتە باسی ڕوداوەكانی تێكچونی بونەوەر و ڕوخانی سیستەمە گەردونیەكە و كۆتاییهاتنی گەردون، كە ئەمە بە زاراوەی ئیسلامی (قیامەت) ی پێ دەوترێت (هەرچەند وشەكە لە خۆیدا ئاماژە دەكات بۆ زیندوبونەوەی مرۆڤەكان).
میتۆدی من بۆ شیكاركردنی چەمكەكانی قورئانیەكانی ئەم سێ بەشەی كۆسمۆلۆجیای قورئان بەم شێوەیەیە:
ئەمەش یانی هەمو چەمكەكانی (كۆسمۆگۆنیای قورئان) و هەروەها (كۆتاییهاتنی گەردون لە قورئاندا) هەمویان لە چەمك و بیرۆكەكانی (كۆسمۆگرافیای قورئان) ـەوە بە شێوەی (اشتقاق) ی هزری وەرگیراون، ئەمەش بەو پێیە كە ئەوەی ئێستە دەبینرێت لە بونەوەر سیستەمە گەردونیەكەیە، كە ئەم سیستەمە بە پرۆسێسی خەلق هێنراوەتە كایە، ئینجا لێرەوە بیر لە (پێش خەلق) و (كۆتایی خولقاوەكان) دەكرێتەوە، ئەوەش بە پێچەوانەكردنەوەی دیمەنەكانی سیستەمە گەردونیە بەرچاوەكەی ئێستا، بە وێناكردنی شێواوی (فوچی) یەك پێش خەلق كە بە خەلق ئەو شێواویە لەناو براوە و سیستەمە گەردونیەكە هێنراوەتە كایە، لەگەڵا وێناكردنی شێواوییەكی هاوشێوە دوای كۆتاییهاتنی بەرهەمی خەلق كە لەو شێوان و تێكچونەدا سیستەمە گەردونیەكە لەناو دەچێت و شێواوی جێی دەگرێتەوە.. ئیتر بەم شێوەیە هەمو چەمك و وێنە و بیرۆكەكانی خولقاندنی گەردون و بە هەمان شێوە تێكچون و كۆتاییهاتنی گەردون لە دیمەنەكانی سیستەمە گرونیەكەوە بە شێوەیەكی هزری (ژهنی) وەردەگیرێن و دەردەهێنرێن.. بەم شێوەیەش دەتوانین هەمو چەمكانە شیكار و شیتەڵا بكەین بۆ سەرچاوە و باكگراوندەكانیان.
ئەم میتۆدە شیكاریە من بۆ شیكاركردنی هەمو چەمكەكانی كۆسمۆلۆجیای ئەفسانەكان و ئایینەكان بەكاری دەهێنم و بەكاراییش دەتوانێت ئەو چەمكانە شیكار بكات و شیتەڵیان بكات بۆ ڕەگەزە سەرەتاییەكانیان و شێوازی دروستبون و بەرهەمهاتنیان دەربخات.. بۆ قورئانیش بە هەمان شێوە میتۆدێكی سەركەوتوە بۆ شیكاركردنی چەمك و بیرۆكەكانی سەبارەت بە دروستبونی گەردون (كۆسمۆگۆنیا) و تێكچونی.
من بۆ سەرخستنی ئەم میتۆدە پشتیش دەبەستم بە بەراوردكردنی چەمكە قورئانیەكان بە چەمكە هاوشێوەكانی ئەفسانەكان واتە چیرۆكە ئایینیە كۆنەكان، كە بەم بەراوردە ڕونتر سروشتی چەمكە قورئانیەكان دەردەكەوێت و ئاسانتر خۆیان بدەن بە دەستی میتۆدی شیكاركردنەوە.. جگە لەوەش هەوڵا دەدەم هەمو دەقە قورئانی و ئیسلامیە پەیوەندیدارەكان لە یەك چوارچێوەدا كۆ بكەمەوە بۆ ئەوەی وێنە قورئانی و ئیسلامیەكە وەكو خۆی بینا بكەمەوە تا بتوانم بە سەركەوتویی توێژینەوەی بەراوردكاری و شیكاریان لەسەر بكەم.
لە بەشی دوەمدا دێمە سەر شیكاركردنی دانەدانەی چەمكە قورئانیەكانی كۆسمۆگۆنیا بەو میتۆدەی خستمە ڕو.
لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، بەگشتی کاتێک ڕاستییەکی زانستیی ناکۆک لەگەڵ ئاین ئاشکراکراوە، سەرەتا ڕەوتی ئاینى بەرپەرچیان داوەتەوە، بەڵام پاش چەسپاندن و شوێن گرتن و سەلماندن و بڵاوبونەوەی ڕاستییەکە و شکستهێنانی دژایەتییەکە، وردە وردە ڕەوتی ئاینی هەوڵی دروستکردنی ئاشتەوایی و گونجان و دروستکردنی خاڵی لێکچونی لەگەڵ داوە.
ڕێنیسانس و وەستانی گەشەی زانستی ئیسلامی و بوژاندنەوەی زانستی ئەوروپی
دوای جەنگ و ماڵوێرانییەکی زۆری ئاینی، کە ئەوروپا بەخۆیەوە بینی، خەڵکی هەستیان کرد پێویستیان بە سەقامگیربونی سیستم و بەرەوپیشچوونی زانست و کلتور هەیە، هەربۆیە پادشاکانی ئەورپا کەوتنە کێبەرکی کردن لەسەر پشتیوانی کردنی زانایان و دامەزراندنی ئەکادیمیای زانستی. ئەمانە بونە هۆی ئەوه‌ی زانست لە ئەوروپاو لە نیوەی یەکەمی سەدەی حەڤدەهەم دا قەلەمبازی گەورە بدات، هاوکات جۆریک لە ڕیفۆرمی ئاینی بە دی بیت. لەسەردەمی رینیسانسدا، ئەوروپییەکان ویستیان شوێن پێی گریکییەکان هەلگرن و بەرهەمی ئەمەش سەرهەڵدانی چەندین زانای بە توانا بوو، وەک کۆپەرنیکۆس، بارسیلیس و ڤیزال. لە سەردەمی رینسانسەوە ئەوروپا بە شێوەیه‌کی بەرچاو پێشی تەواوی شارستانیەتەکانی دیکەی دایەوە، وه‌ك شارستانييه‌تي هیندی و چینی، به‌تايبه‌ت پێشی ڕکابەرە مێژووییەکەی، واته شارستانیەتی عەرەبی ئیسلامی، دایەوە. ئیتر لەو چرکە ساتەوە، ئەوروپا دەستی بە هەڵکشان کرد و هه‌موو ئەوانی تری لە دوای خۆیەوە بەجێهێشت. تا کۆتایی سەدەکانی ناوەڕاست، موسوڵمان و مەسیحییەکانی ئەوروپا لە ڕووی شارستانیەتەوە هاوتا بوون. ئیبن روشد تاڕاده‌يه‌ك هاوشانی تۆماس ئەکویناس بوو، بەڵام لە سەدەی شانزەهەمەوە ڕەوشەکە بەتەواوی گۆڕا. رێنیسانس سێ سەدە بەردەوام بوو، پێیەکی لە سەدەکانی ناوەڕاست دابوو پێیەکیشی لە مۆدێرنە بوو. لە کاتێکدا زانستی کلاسیکی عەرەبی لە سەدەی سیانزەهەم دا لە جوڵە کەوت، ئەوا زانستی ئەوروپی لەو چرکەساتەوە دەستی پێکرد و لەسەدەی شانزەدا گەشەیەکی بەرچاوی بەخۆوە بینی. شۆڕشی زانستی لەسەردەستی فرانسیس بەیکۆنی ئینگلیزی و گالیلۆی ئیتاڵی و دیکارتی فەڕەنسی دەستی پێکرد. هاشم سالح لەم بارەیەوە دەلێت: (سێ سەدەیەک ماوەی جیاوازی ئێمەو خۆرئاوایە، لەماوەی ئەو سێ سەدەیەدا زانست گەشەیەکی قوڵی کرد، ئێمەش بەقوڵی لێی نوستين. کاتێکیش بەخەبەرهاتین، لە هیچ حاڵی نەبوین! لەسەردەمی ڕێنسانسەوە کەلێنێکی گەورە لە نێوان شارستانییەتی ئیسلامی و عەرەبی دروست بوو و کاتێک بە ئاگا هاتین، ئەوروپییەکان لە سەدەی نۆزدەدا لە دەرگایان داین و مۆدێرنەی ئەوروپی توشی شۆکێکی گەورەی کردین). هەروەها دەڵێت: ( لەو قۆناغەدا مەسیحییەکان کەوتنە نێوان بەرداشی زانست و بەرداشی ئایین، نەیاندەزانی باوەڕ بە کامییان بهێنن؟! گەر متمانەی خۆیان بدایەتە دەست زانست، ترسی ئەوەیان هەبو دینەکەیان بدۆڕێنن، گەر بە ئاینیشیان بدایە، دەترسان لە ڕۆحی سەردەم و ڕۆشنایی زانست داببڕێن، بەم جۆرە دووچاری قەیرانێکی قوڵ هاتن، کە بە قەیرانی هۆشیاریی ئەوروپایی ناودەبرێت. کارێکی هەروا ئاسان نییە کە دەستبەرداری شتێک بیت کە لە باوو باپیرانتەوە بۆت مابێتەوە).
زاناکان لەبەردەم دادگای بیرپشکنیندا
هەر یەکە لە گرنگترین و بە ناوبانگترین ئەو زانايانه‌ی لەبەردەم مەترسی دادگای بیرپشکنین دا بون، زانای بەناوبانگ گالیلۆ و کۆپەرنیکۆس بوون کە باسیان له سوڕانەوەی زەوی بە دەوری خۆردا دەکرد. کۆپەرنیکۆس توانی زۆر بە ووریاییەوە خۆی لە دەستیان قوتار بکات. ئەو کتێبەی کە باسی لە تیۆریا تازەکەی دەکرد، بڵاوکردنەوەی دواخست بۆ کاتی لە دنیا دەرچونی! دیکارت دوای سەرکۆنەکردنی گالیلۆ سالی ١٦٣٢، زۆر لە ژیانی خۆی دەترسا، لەو کاتەدا خەریکی ئەوەبوو کتێبێک چاپ بکات، بەڵام کە ئەو هەواڵە دەبیستێت، دەستبەجێ پەشیمان دەبێتەوە و کتێبەکەی دەشارێتەوە تا کەس پێی نەزانێت. لەساڵی ١٦٦٦ دا کتێبەکانی دیکارت بە بڕیارێکی تیۆلۆژی قەدەغەکران. جۆردانۆ بڕۆنۆ کە پەیڕەوی لە تیۆریاکەی کۆپەرنیکۆس دەکرد، ئەو تیۆریایەی پاپا و فەندەمینتالیزمی مەسیحی قەدەغەیان کردبوو، گومانیان لێی پەیدا کردو کەوتنە ڕاوەدونانی، بۆیە ناچار بوو ئیتاڵیا جێبهێلێت. دوای ساڵانێکی زۆر ئاوارەیی، بازرگانێکی گەورەی شاری ڤینیسیا داوای لێدەکات بگەڕێتەوه ومنداڵەکانی فێری خوێندن بکات. دەستبەجێ لە کاتی گەڕانەوەیدا، دایە دەست دادگاکانی بیر پشکنین لە ڤاتیکان و ئەوانیش زمانیان بڕی و سوتاندیان. زانای بەناوبانگ گالیلۆ، هەمان چارەنوسی دەبوو، ئەگەر لە دوا ساتدا فریای خۆی نەکەوتایە و دەستبەرداری تیۆریا بەناوبانگەکەی نەبوایە. لە بەرامبەردا ڤاتیکان چاوپۆشییان لێکرد و حوکمی لە سێدارەدانیان بەسەردا جێبەجێ نەکرد، بەڵام دواتر ڕەوانەی فلۆرەنسایان کرد و لە یەکێک لە گەڕەکەکانی ئەو شارەدا دەست بە سەریان کرد، بۆ ئەوەی لە ژێر چاودێری خۆیاندا لێکۆلینەوەکانی ئەنجام بدات. دوای تێپەربونی زیاتر لە سێ سەد ساڵ بەسەر دادگاییکردنەکەیدا، کڵێسای کاتۆلیکی دانی بەودا نا کە ناهەقی بەرامبەر گالیلۆ کردووە!
جیهانی ئیسلامی لەبەردەم ئەگەری جەنگی زانستدا
له ئێستادا، دونیای مه‌سیحی تاڕاده‌یه‌ک له‌گه‌ڵ زانست ئاشته‌وایی کردووه، ئه‌ویش به جیاکردنه‌وه‌ی ئه‌م دوو کایه‌یه لە یەکتر. ئێستا بە نزیکەیی دۆخەکە بەو جۆرەیە، کە زاناکان لە تاقیگەکانی خۆیان سەرقاڵی زانست و کاری خۆیانن و پیاوانی ئاینیش لە کڵێساکان سەرقاڵی سروت و مەراسیمی ئاینین، بێ ئەوەی بەریەک کەون، یان ڕێگە لە یەکتر بگرن. بەڵام ئەوەی ماوەتەوە دونیای ئیسلامە، کە تا ئێستا هەڵوێستێکی ڕوون و ئاشکرای لەم بابەتەدا نیە. بەشێکی زۆری هۆکارەکەش ئەوەیە لە دونیایی ئیسلامیدا جموجوڵی زانستی زۆر لاوازە و تاڕادەیەک دەتوانین بڵیین (جموجوڵی زانستی به مانا قوڵه‌كه‌ی) هه‌ر نییە! ئەوەی کە هەیە، هەوڵدانە بۆ بە ئیسلامی کردنی زانست و سەلماندنی ئەوەی هەموو زانست لە قورئان دا هەیە، واتە هەمان ئەو شتەی مەسیحیەکان بەر لە سێ سەدە هەوڵیان بۆ دەدا! بەڵام دەبێت پیاوانی ئاینی لە دونیای ئیسلام لایەنی کەم لەوە بگەن کە هەوڵدان بۆ بەزانستی دەرخستنی قورئان و هەر دەقێکی ئاینی، بەر لە هەموو شتێک بە زیانی دەقە ئاینییەکە دەشکێتەوە و شێواندنی پەیامی ئاینە و ئەمە بچوککردنەوەی ئاینە، نەک شکۆدارکردنی. لە ڕاستیدا، پێویست نیە ژمارەی ئۆکسانی توخمەکان لە ناو دەقێکی ئاینی وەک قورئان دا هەبێت، کە نیە، پێویست نیە جیاوازی نێوان ویندۆزەکانی کۆمپیوتەر لە قورئان دا هەبێت. دواتر هەموو بیردۆزە زانستییەکان ئەگەری هەڵوەشانەوە و گۆڕانکاری و شوێن گرتنەوەیان لە لایەن بیردۆزی تازەترەوە هەیە. دەشێت لەوکاتەدا کە پیاوانی ئاینی سەرقاڵی دۆزینەوەی خالی لێکچونن لە نێوان بیردۆزێکی زانستی و دەقێکی ئاینیدا، لە هەمان کاتدا زانایان لە تاقیگەکانیان سەرقاڵی پوچەڵکردنەوەی ئەو بیردۆزە و بناغەدانانی بیردۆزێکی نوێ بن! هەروەک ئەوەی لە سەدەکانی ناوەڕاست ڕوویدا، هەتا کڵێسا زانستی ئەرستۆی قبوڵکرد و پیرۆز و تەبەنی کرد، کۆپەرنیکۆس و گالیلۆ پێچەوانەی ڕاکانی ئەرستۆیان سەلماند! بۆیە لە ڕاستیدا، ئەوەی لە دونیای ئیسلام دەگوزەرێت، ڕێک دوبارەکردنەوەی هەڵەیەکی مێژوویی مەسییحەکانە. ئەو جۆرە لێکچونانەی ئێستا لە جیهانی ئیسلامی لە نێوان زانست و دەقە ئاینییەکان دروست دەکرێت، هێندە لاوازە کە ئەگەر ئەو جۆرە بەراوردکاریانە بەس بێت و بەڵگە بێت لەسەر لێکچونی زانست و قورئان، ئەوا دەکرێت لە دەقێکی وەک ئەلیازە و ئۆدیسا و گلگامشیش، یان هەر چیرۆکێکی کۆنی ئەفسانەییدا، هەندێک لێکچونی لەو جۆرە بدۆزینەوە.
جیاوازیی نێوان دونیای ئیسلام و دونیای مه‌سیحی له بابه‌ته په‌یوه‌ندیداره‌کان به بواری زانست و ئاینه‌وه، تا ڕاده‌یه‌ک له جیاوازی نێوان منداڵ و گه‌وره ده‌چێت. ده‌کرێت دونیای ئیسلامی منداڵه‌که بێت، که هێشتا هه‌مان ئه‌و شتانه‌ی ئه‌زمون نه‌کردووه که دونیای مه‌سیحی ئه‌زمونی کردوه. به‌ڵام لێره‌دا قسه‌یه‌کی دیکه‌ش هه‌یه، مه‌رج نیه دونیای ئیسلام ناچار بێت ده‌قاوده‌ق هه‌مان ئه‌و ئه‌زمونه دووباره بکاته‌وه که ئه‌وروپا پیایدا تێپه‌ڕیوه، هه‌روه‌ک چۆن خوشکێکی بچوک پێویست نیه هه‌مان ئه‌و هه‌ڵانه دووباره بکاته‌وه که خوشکه گه‌وره‌که‌ی کردویه‌تی، مه‌رج نیه ببێته نوسخه‌یه‌کی کۆپی کراوی ئه‌و. ده‌شێت بتوانێت سود له هه‌ڵه‌کانی وه‌رگرێت و به‌وه‌ش ببێته مرۆڤێکی باشتر و سه‌رکه‌وتوتر.
هەروەک پیشتر ئاماژەمان پێکرد، کاتێک مێژووی فەندەمینتالیزمی مەسیحی دەخوێنینەوە، زۆر لە فەندەمینتالیزمی ئیسلامی دەچێت. کەواتە پرسیارێک دێتە ئاراوە: بۆچی رۆژئاوا بەم دۆخەی ئێستا دەگات بەڵام دونیای ئیسلامی هەر لە سێ سەدە لەمەوبەردا دەمێنێتەوە؟ وەڵامەکە دەشێت ئەوە بێت، ڕاستە جیاوازییەکی ئەوتۆ لە نێوان پیاوانی ئاینی مەسیحی و ئیسلام، یاخود لە نێوان مزگەوت و کڵێسا دا نیە، یاخود نەبووە، بەڵام جیاوازییەکە لە بیرمەندانی خۆرئاوا و بیرمەندانی دونیای ئیسلامی دایە.
ئەو گۆڕانکارییانەی لە دونیای مەسیحیدا ڕوویداوە، قەشەکان بە ویستی خۆیان نەیانکردوە، بەڵکو بوێری و جموجوڵی زانستیی زاناکان بەرهەمیان هێناوە. بیرمەندانی دونیای ئیسلام، سەرباری ئەوەی هیچ داهێنانێکی زانستی ئەوتۆیان نەبووە، تا ئێستاش بوێریی ئەوەیان نیە کە بڵێن ئەوەی زانست دەیڵێت لە قورئان دا نیە و پێویستیش نیە هەبێت، دەقە زانستییەکان و دەقە ئاینییەکان لێک جودان. بیرمەندانی دونیای ئیسلام، لە ترسی لە دەستدانی پێگەی کۆمەڵایەتی و سۆزی جەماوەر، سڵ دەکەنەوە لە داننان بە ڕاستییەکی سادەی لەم جۆرە، کە زیاتر لە سێ سەدە لەمەوبەر زانا و بیرمەندانی ئەوروپا ڕووبەڕووی کڵێسای سەرکوتکاری مەسیحی دانیان پێداناوە. تا ئێستاش وتووێژی بیرمەندانی دونیای ئیسلامی لە چوارچێوەی بابەتە کۆمەڵایەتی و بابە تە لاوەکییەکان تێپەر ناکات.
به‌كورتی
لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، بەگشتی کاتێک ڕاستییەکی زانستیی ناکۆک لەگەڵ ئاین ئاشکراکراوە، سەرەتا ڕەوتی ئاینى بەرپەرچیان داوەتەوە، بەڵام پاش چەسپاندن و شوێن گرتن و سەلماندن و بڵاوبونەوەی ڕاستییەکە و شکستهێنانی دژایەتییەکە، وردە وردە ڕەوتی ئاینی هەوڵی دروستکردنی ئاشتەوایی و گونجان و دروستکردنی خاڵی لێکچونی لەگەڵ داوە. بەجۆرێک زۆرجار، چ ئاین و چ زانست، شێوێنراون، بۆ ئەوەی وەک یەکیان لێبکرێت! هەوڵدان بۆ دروستکردنی ئاشتەوایی و لێکچوون لە نێوان زانست و ئایندا، لایەنی ئەرێنی و نەرێنی هەیە. ئەگەر ئەم ئاشتەواییە نەبوایە، ڕەنگبوو زۆرێک لە زاناکان ژیان و بەرهەمەکانیان لە دەست بدایە و لەوانەبوو بڵاوبونەوە و گەیشتنی ڕاستییە زانستییەکان بە مرۆڤ سەخت و دژوار بوایە، یان هەر ڕووی نەدایە، یاخود درەنگ ڕوویبدایة. بەدەر لەوەش، جێگرتنەوەی ڕاستەوخۆی ئاین لە لایەن زانستەوە، بابەتێکە لەسەر دەرونی مرۆڤەکان قورس دەکەوێت. بەڵام ئەم تێکەڵکردنە وادەکات خەڵکی نە لە دەسکەوتە زانستییە مۆدێرنەکان بێبەشبن، نە لە موژدەی بەهەشتی ئاینەکان. بە گشتی، ئەم ئاشتەواییە ڕێگەی لە ڕودانی زۆر جەنگ و توندوتیژی گرتوە. ئەمانە بەشێکن لە لایەنە ئەرێنییەکان. لەکاتێکدا لایەنی نەرێنیی کارەکە لەوەدایە، زۆرێک لە ڕاستییەکان لە خەڵکی دەشێوێنرێن. تێکەڵکردنی زانست و ئاین، لە لایەک ئاین لە ئەفسون و ئێستاتیکا و پێگەی ئاسمانی و شکۆمەندی دادەماڵێت و دەیکاتە کەرەستەیەکی سادە و ساکاری مادی و زەمینی، لە لایەکی ترەوە زانست سنوردار دەکات و ڕەوتی گەشەی زانست خواروخێچ دەکات. بەگشتی، لەکاتی تێکەڵکردنی زانست و ئاین، هەردوو کایەکە زۆرێک لە ماناکانی خۆیان لە دەست دەدەن و ڕێ لە گەشەی یەکتر دەگرن و زۆرجار خۆیان بۆ یەکتر بچوک دەکەنەوە و سیمای خۆیان لە دەست دەدەن. بۆئەوەی لە یەکتر بچن، دروست کردنی ئەم جۆرە لێکچونە لە نێوان زانست و ئاین دا گورزێکی کوشندەیە لە خودی ئاین، بەپێچەوانەی ئەوەی کە پیاوانی ئایینی وەک دەسکەوتێک لێی دەڕوانن.
سەرچاوە:
(دابڕانی ئەپستمۆلۆژی لە فیکرو ژیان دا) ،نوسینی هاشم ساڵح ، وەرگێڕانی شوان ئەحمەد
(سەرەتایەک دەربارەی ڕۆشنگەری ئەوروپی) نوسینی هاشم سالح ، وەرگێڕانی شوان ئەحمەد
0 .:
إرسال تعليق